Bóle fantomowe to częsta przypadłość pacjentów po amputacji. Tego określenia używa się w odniesieniu do odczuwanego bólu kończyny, której już nie ma. Ból jednak pozostaje i jest prawdziwy. W większości przypadków ustępuje lub zmniejsza się w ciągu kilku miesięcy, ale czasami przekształca się w ból przewlekły, który uniemożliwia pełny powrót do zdrowia i samodzielności. Jak sobie z nimi radzić? Jak w takim przypadku prowadzona jest rehabilitacja?

Jak powstają bóle fantomowe?

W przeszłości pochodzenie bólów fantomowych przypisywano wyłącznie sferze psychicznej. Rzeczywiście, bóle fantomowe są z nią ściśle powiązane – mogą pogarszać stan psychiczny pacjenta po amputacji, obniżać motywację i uniemożliwiać normalne funkcjonowanie. Po wielu latach badań naukowcy są jednak zgodni, że mają one podłoże neurologiczne, choć sposób ich powstawania nie jest jeszcze w pełni poznany.

Współcześnie możemy wymienić dwie główne przyczyny bólów fantomowych:

• Nadmierne pobudzenie nerwów znajdujących się w obszarze amputacji. Wynika ono z uszkodzenia neuronów i w konsekwencji nieprawidłowej komunikacji z mózgiem.
• Zmiany w pracy kory czuciowej i ruchowej w centralnym układzie nerwowym. W takim przypadku mózg jest zdezorientowany faktem, że nie docierają do niego impulsy nerwowe z amputowanej części ciała i próbuje pobudzić tę kończynę do konkretnych reakcji.

Czasami zdarza się, że bóle fantomowe są mylone z bólami kikuta. Mogą być one spowodowane za ciasnymi opatrunkami, źle dopasowaną protezą lub powikłaniami w trudno gojącej się ranie – nerwiakami, odleżynami czy zapaleniem kości. Ważne jest więc, by jeszcze na etapie rehabilitacji szpitalnej odpowiednio pielęgnować kikut, a fizjoterapię rozpocząć już po jego zagojeniu i konsultacji z lekarzem.

W jaki sposób odczuwa się bóle fantomowe?

Częstotliwość i nasilenie bólów fantomowych zależy od wielu czynników takich jak stan fizyczny i psychiczny pacjenta albo kondycja kończyny przed amputacją i jej wcześniejsza bolesność. Wyższą częstotliwość możemy zaobserwować u pacjentów z krótkimi kikutami, amputacjami podudzia i amputacjami obu nóg. Jednak w przeważającej części bólów fantomowych nie da się jednoznacznie sklasyfikować. Większość pacjentów doświadcza pieczenia lub palenia, skręcania, lub trudnego do zidentyfikowania ucisku w odległych częściach amputowanej kończyny, ale nie są to jedyne reakcje.

Bóle fantomowe mogą zarówno pojawiać się samoistnie, jak i być wyzwalane przez czynnik zewnętrzny. Najczęstszymi wyzwalaczami są:

• narażenie kończyny na zimno,
• dotykanie kikuta,
• palenie papierosów,
• zmiany ciśnienia atmosferycznego,
• aktywność seksualna.

W podobny sposób kwestią indywidualną jest również czas trwania i częstotliwość bólów fantomowych. Pojedynczy epizod może trwać zaledwie kilka minut lub godzin, ale może to być również kilka dni. Wielu z pacjentów po amputacji doświadcza wrażeń bólowych przez wiele lat.

Rehabilitacja a bóle fantomowe. Jak radzić sobie z bólem kończyny, której nie ma?

Ze względu na sposób powstawania, leczenie bólów fantomowych przebiega inaczej niż leczenie bólów o innym podłożu. W leczeniu uporczywego, przewlekłego bólu o takim podłożu najczęściej stosuje się leki odpowiadające za przerywanie sygnałów bólowych z mózgu lub rdzeniu kręgowym. Część środków zmienia interpretację tych sygnałów przez mózg. W tym celu stosuje się między innymi niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwdrgawkowe, leki przeciwdepresyjne, środki zwiotczające mięśnie, a nawet opioidy.

Sama farmakoterapia jest jednak niewystarczająca i ze względu na rozległe skutki uboczne musi być uzupełniona, a w dalszej perspektywie całkowicie zastąpiona fizjoterapią. O tym, jakie konkretnie ćwiczenia lub zabiegi fizjoterapeutyczne zostaną wdrożone, decydują lekarz i fizjoterapeuta po ocenie Twojego stanu fizycznego i psychicznego, dopasowując je do szerszego planu rehabilitacji po amputacji.

Do leczenia bólów fantomowych zalicza się między innymi:

• pielęgnację i masaże kikuta.
• akupunkturę,
• elektryczną stymulację nerwów,
• właściwe protezowanie,
• terapie wykorzystujące wirtualną rzeczywistość,
• terapię lustrzaną (pacjent ćwiczy z lustrem, które odbija zdrową kończynę, dając mu złudzenie, że porusza on kończyną fantomową).

Bóle fantomowe – zwłaszcza te chroniczne – są poważnym zagrożeniem dla prawidłowego przebiegu rehabilitacji. Istotne dla odzyskania sprawności i niezależności jest każdorazowe zgłaszanie ich występowania swojemu lekarzowi oraz fizjoterapeucie. Dzięki temu będą oni mogli dostosować fizjoterapię do Twoich potrzeb i wybrać najlepszy sposób leczenia. Ważne też, by rehabilitację po amputacji prowadzić w ośrodku rehabilitacyjnym pod okiem doświadczonych fizjoterapeutów, którzy wiedzą, jakie zabiegi mogą przynieść pożądany skutek w konkretnym przypadku.

Leczenie bólów fantomowych wymaga podejścia integrującego, które obejmuje wszystkie sfery Twojego życia.